“çocukluk yıllarımdaki arkadaşlarım başta olmak üzere yöre halkının beğenisini kazanabilecek yöre türküleri üslubunda uzunca bir şiir yazmayı hep arzuladım doğrusu. fakat tahran’da uzun süre kalmamın etkisiyle, azerbaycan köylerinin yerel şiirleri ve özellikle de o ince ve esprili tabirlerini hemen hemen unutmuştum. hatta çocukluk dönemime ilişkin anılarım, silik ve anlamsız tablolara dönüşmüştü. ama annemin tahran(a gelmesi, geçmiş günlerden söz etmesi, onun sihirli dilinin etkisi, geçmişi bir masal gibi anlatması ve çocukluk dönemime ait tatlı hikayeleri tazelemesi sayesinde kafamdaki ölüler birden canlanıp, geçmişe ilişkin tablolar da beliriverdiler.”
“haydar baba’ya selam”ın kendi muhatabı üzerindeki tatlı etkisi ve zevk sahibi her insanı yoğun olarak tâ derinden yakalayan o manevi nüfuzu hakkında şairin kendisi, bu eserin ilham yoluyla yüreğine indiğine, esasen böylesine duygu ve duyarlılık dolu ve aynı zamanda her kesimden insanı etkileyebilecek bir eserin yazılabilmesi için sırf sanatın yeterli olmadığına inanıyor:
“bir gün nazım’ed-devle’nin evinde toplanmıştık. ben de rahmetli saba ile birlikte nazım’ed-devle’nin oğlu emirhan’ın odasında oturuyordum. “haydar baba”’yı henüz yeni bitirmiştim. belki de henüz tam olarak bitmemişti. her halükarda ondan bazı parçalar okuyordum. o sıralarda nazım’ed-devle’nin tebriz’den getirttiği ve on an evin salonunda çay yapmakla meşgul olan ve aynı zamanda benim dizelerimi de dinleyen bir kadın aşçı, birden perdenin aralığından odaya fırladı ve hızla bana doğru gelerek, kendini benim ayaklarıma attı ve bir taraftan da habire “benim yüreğimden konuşuyorsun oğlum diyordu”.
şairin anlattıkları yürekten kopup gönlü okşadığından, “haydar baba”’nın yayımlanmasından kısa süre sonra onun satırları, gökten inmiş gibi halk arasında hızla dilden dile dolaşmaya başladı ve büyük bir saygınlık kazandı. “haydar baba’ya selam” iran sınırlarını da aşıp, türkçe konuşan bütün halklar arasında da elde ele dolaşıp, altın parçası gibi görüldü. hatta ona nazire’ler yapıldı. hafız ve hayyam’ın şiirleri gibi bestelenip güzel sesli şarkıcılar tarafından okundu. bir başka deyişle çağımızda doğulu ozanlar sülalesinden bir peygamber ortaya çıkmış gibi, onun kelamı ortadoğu semasında yankılandı.
şehriyar, “haydar baba”’dan sonra ana dilinde yine onlarca eser daha yarattıysa da onlardan hiçbiri “haydar baba”nın güç ve azametine ulaşamadı. gerçekte şehriyar azeri edebiyatında her şeyden ziyade “haydar baba”nın şairidir. zira bu eser şairin hayatında bir dönüm noktası olmanın yanı sıra, azeri edebiyatı tarihinde de yeni bir akımın başlangıç noktası sayılıyor.
bu ölümsüz eser, şehriyar’ın gerçek kabiliyetini açıkça ortaya çıkardığından, şairin yaratıcılık hayatında bir dönüm noktası sayılıyor.. şehriyar’ın azerbaycan halkı başta olmak üzere, iran halkı arasında özel bir yer edinip, büyük bir sempati kazanması da işte bundan kaynaklanıyor. bu eseri çağdaş azerbaycan edebiyatında yeni bir aşamanın başlangıcı olarak görmemizin sebebi, onun yaratılmasıyla azeri edebiyatı alanında eşine rastlanılmadık bir uyanış ve gelişmenin meydana gelmesidir. bunun sebebi de “haydar baba”’dan etkilenip üzerine yapılan sayısız benzeri eserlerden kaynaklanıyor.. bir yazar ve mütercimin belirttiğine göre bugüne kadar “haydar baba”’ya özenen 300 nazire kaydedilmiştir. bu da, edebi ve halkçı bir eserin tam olarak ilgi ve sempati kazanması demektir. nitekim hacı hafız’ı şirazi irfan ve fars edebiyatı aleminde öyle bir makama ulaşmıştır. bu arada “haydar baba”’nın folklorik edebi bir şaheser olduğunu da unutmamak gerekir. şunu açıkça söyleyebiliriz ki bu eser kendi türünde eşsizdir. bu manzume, şehriyar’ın adıyla birlikte sadece azerbaycan folklor ve edebiyat tarihinde değil ayrıca bu ülke halkının zihninde de ölümsüzleşecektir.
“haydar baba” etrafında bir gezinti
“haydar baba”’ya selam gerçekte çağımız ve kültürümüzün köy senfonisi demektir. çarpıcı bir başlangıçla birden bire kendimizi azerbaycan’ın renkli, canlı ve coşkun doğasının kucağında, “haydar baba” tepesinde gök yüzünün ışığı ve sağanak yağmuru altında, sel gibi akan suları arasında buluveriyoruz. sonra bir grup kız gözümüze çarpıyor. sıra oluşturmuş ve doğanın bu ani şakırdayışını seyre dalmışlar. şair böyle bir girişten sonra şöyle sesleniyor:
selam olsun şevketinize, elinize
benim de bir adım gelsin dilinize
şimdi sıra çocukluk anılarında... ve şair emsalsiz bir ustalıkla onları da gözlerimizin önüne sermeye başlıyor. bu emsalsiz tablolar insanı ister istemez büyülüyor.
mir ejder’in türküsü köyün her tarafından işitilmektedir. öte yandan aşık rüstem’in sazının sesi de fon müziği gibi, çocukluk döneminin zemininde daima duyuluyor sanki:
hatırlar mısın nasıl koşar, kaçardım!
kuşlar misali kanat çırpıp uçardım!
şair daha sonra, şairane adı, güzel şekli, büyüleyici kokusu ve tadı ve eşsiz letafetiyle duyarlı her vatandaşın anılarında özel bir yere sahip olan “aşık elması”nı hatırlıyor. daha sonra da tatlı bir rüya gibi gelen çocukluk dönemi oyunlarını tekrarlayıp, “haydar baba”(nın eteğinde ve doğanın kucağında geçen böylesi hür ve sade yaşamın, kendisini derinden ve kalıcı bir şekilde hep etkilediğini itiraf ediyor.
kalmış aklımda tatlı bir rüya gibi
etkilemiş ruhumu, her şeyimi
“haydar baba”’nın tepesinde duran şairin ilgisi daha sonra, “kuru göl”e yöneliyor. oranın manzarasını da, kuşların uçuşu ve gumistan’ı tavsif ederken şairane bir dille şöyle betimliyor:
“haydar baba”! kuru göl’ün kazları
geldiklerin sazak çalan sazları
daha sonra kerbela yolu kervanlarının dönüş yollarından bahsediliyor. şair burada ustaca bir göndermeyle, yüz yılın bulaştığı kokuşma şiddet olayları, düşmanlık ve acımasızlıklardan duyduğu üzüntüsünü belirterek şöyle diyor:
göz yaşına bakan olsa, kan akmaz
insan olan beline hançer takmaz
ne yazık ki kör tuttuğunu bırakmaz
şair bir kez daha anılarına dalar. bu kez, yüz rüzgârı ve yağmurundan şeyh’ul islam’ın münacat sesine geçer:
güzel sözler okşardı yürekleri
ağaçlar da allah’a baş eğerdi
daha sonra bayırlar, koyun sürüleri, çobanlar ve o dönem ve o mekana dönmeye duyduğu özleme geliyor:
bir geleydim dağ, dereler uzunu
okuyaydım “çoban getir kuzunu”
ardından orak mevsimi, bıldırcın avı, köylülerin iş sonrası dinlenmeleri, güneşin batışı ve akşam üstü ev halkının konumuyla ilgili betimler sırasıyla diziliyor şairin kelamında:
yaşlı nine gece masal anlattığında
tipi gelip, bacaları dövdüğünde
kurt, keçi yavrusunu yediğinde
keşke geriye dönüm çocuk olaydım
çiçek gibi açıp, ondan sonra solaydım
şiirin devamında, gerçekte buram buram hayat kokan ama görünüşte küçük ve önemsiz olan günlük olaylara ilişkin anılar sıralanıyor:
halacığımın ballı lokmasını yerdim
nerde kendimi şımarttığım o günlerim
ağaca çıktığım, at gezdirdiğim o günlerim
sonra yine şeyh’ul islam’ın yanıklı münacat sesini duyuyor, meşhedi rahim ile tanışıp, onun hırka giyişi hikayesini öğreniyoruz. ve şair tüm bunları canlı bir şekilde gözlerimizin önünde canlandırıyor.
bunun ardından bölge ağalarından melek niyazhan, tüfekler, binicilik ve atıcılık, köy kızlarının onları seyre duruşu, nişanlık oyunu, köy düğünü ve bayram merasimleri, bir kez daha şairimizi o günlere götürüyor:
çarşamba’nın cevizleri, üzümleri
kızlar der “atil-matil” çarşamba
ayna gibi bahtım açıl çarşamba
ardından ekini biçme ve ürünü toplama vakitleri, köyde gün batımı ve akşam vakti iki bölümde şöyle bir girişle anlatılıyor:
yaz gecesi çayda sular şarıldar
daha sonra hala oğlu şuca’nın hüzünlü hikayesine değiniliyor. şaire göre bu hikayenin sonunda gelinin baht aynası kararıyor. “nene kız’ın baht aynası karardı”. ve işte gözlerinin anısı, şairin yüreğinin karanlıklarından bir yıldız gibi parlayan bu “nine kız” , şairimizin çocukluk arkadaşlarından ve diğer arkadaşlarıyla birlikte onun ilham kaynaklarından biridir:
“haydar baba”! nene kız’ın gözleri
rahşande'nin şirin şirin sözleri
türkü dedim, okusunlar özleri
bilsinler ki ömür gider ad kalır
iyiden kötüden sonunda bir tat kalır
şehriyar ikinci “haydar baba”’da yine o şirin sözlü rahşande ile güzel gözlü nene kız’a baş vurur ve onları şöyle anlatır:
rahşande’nin, torunu tutuyor elini
nene kız ise güveyi var, gelini
şairler bugüne kadar ay, yıldız, deniz ve bulutlar ile ilgili çok güzel tasvirler yaratmışlardır. ama şimdi bizim şairimiz, ay’ı nehir suyunda boğulurken görüyor. onun, bu manzarayla ilgili hüzünlü anlatımı, okurun belleğinde çakılıp kalıyor. şair daha sonra, karanlık gecelerde kurtlardan korkmasını anımsar gibi birden ecel kurdunu gözleri önüne getiriyor ve onun hemen ardından da kendi gençliğini ve bugünkü yaşlanan halini anımsıyor.
işte bütün bu anılar ve özellikle de dostlar ve tanıdıkların ölüm ve yok oluşlarının hatırlanması, sonuçta şairi çileden çıkarıyor ve o bu noktada, acı acı yürekten haykırıyor. sözü yürekten koptuğu için de insanı yürekten etkiliyor tabii. şairin bu aşamada kaydettiği dizeleri belki onun bu manzume bağlamında en çok ün kazanan dizeleridir:
“haydar baba”! dünya yalan dünyadır
süleyman’dan, nuh’tan kalan dünyadır
oğlu, kardeşi derde salan dünyadır
her kimseye ne vermişse, almıştır
platon’dan kuru bir ad kalmıştır.
bu anılar manzumesinde insan ile doğu, sadece yan-yana değil, hatta kimi yerde birbiriyle iç içe olup, kaynaşıyor, yeni bir biçim alıyor ve şiir aleminde ölümsüz bir anlatım dili oluşturuyorlar.
şehriyar birkaç kişiyi daha tanıttıktan sonra, babası “hacı mir aka hoşknabi”yi de kısaca anlatarak, onu, bir oğlun babasına olan sevgi ve saygı duygusu ile anıyor ve takdirini belirtiyor. şaire göre o, güzeller kuşağının sonuncusuydu. veya bir arkadaşın tabiriyle vefa soyundan gelenlerin sonuncusuydu.
baba ölünce, dünyanın hali değişti
sevgiden, şefkatten eser kalmadı
“haydar baba” senfonisi, okuru bir nevi duygusal ve içten bir değişime uğratan olağanüstü güzellikte bir doruk noktasının ardından sonuç bölümünde, iyi insanlar arasında barış ve kardeşlik ortamının yeniden canlandırılması ve yüce değerlerin vücuda getirilmesi yolunda, güzel tavsiyelerde bulunuyor ve böylece “haydar baba”’nın 1. bölümü, güzel ve duamsı bir parçayla sona eriyor:
“haydar baba”! senin gönlün şad olsun
dünya durdukça ağzın dolu tat olsun
senden geçen tanış olsun, yad olsun
dinle benim şair oğlum, şehriyar!
bir ömürdür gam üstünde gam kalır
kafkasya’da halkın ulusal ve kültürel mirasının korunmasında “haydar baba” manzumesinin rolü
iran’da sosyal ve kültürel şartlar, birbirine bağlı ve doğal zaruretler içerisinde olmaları nedeniyle türkiye ve azerbaycan cumhuriyeti gibi ülkelerde görünen sosyal-kültürel şartlardan daha farklıdır. tarihi açıdan iran ile çok geniş kültürel ortaklıkları bulunan bu iki ülkede alfabenin değiştirilmesi ve özel hedeflerle kültürel siyasetlerin dayatılması, ulusal açıdan aşırı zarar ve ziyanlara uğramasına yol açmıştır. telafisi çok güç olan bu zararın tam ve dakik olarak kavranabilmesi için, aydınlar ve düşünsel liderler başta olmak üzere, halkın çeşitli kesimleriyle direkt irtibata geçilmesi gerekiyor. böylece bu yöndeki facia, derinlemesine ortaya çıkacaktır. ilerleme ve kalkınma adı altında gerçekleştirilen bu değişim ve gelişmeler aslında, bu tür kültürel siyasetlerle yetişen insanların köksüz, sığ düşünceli ahlakî değerlerden arındırılmış ve tarihî-kültürel meselelerin bilincinde olmayan kimselere dönüşmelerine sebep oluyor. bunun yanı sıra, bu korkunç girişimin kamufle edilmesi gayesiyle yapılan, milli duyguların kışkırtılması meselesi de, bu bölgelerde yaşayan halkların bilinçlendirilmesini oldukça zorlaştırıyor. zira, siyasi kışkırtmalarla uyumlu bir hal alan milli duyguların görünüşteki biçimleri, mantıklı ve reformcu düşüncelerin sunulması karşısında bir nevi direniş gücüne dönüşüyor. bendeniz, meslek icabı ve kişisel ilgim nedeniyle son iki yılda, özellikle sözü geçen siyasetlerin baskısına maruz kalan orta asya, kafkasya ve türkiye cumhuriyetlerinde yaşayan sıradan insanlarla sürekli temas halindeyim ve bu yöndeki kültürel eksikliğe yakından şahit oldum. ancak azerbaycan dili ve milli kültürü “haydar baba”nın ortaya çıkması ardından yabancı saldırgan kültürler karşısında bir nevi direniş kazanmıştır. bunu da azerbaycan cumhuriyeti’nin bahtiyar vahapzade, hasan hasanzade, nurettin rızayev ve rüstem aliyev gibi tanınmış aydın, şair ve yazarları benim yanımda şahsen itiraf etmişler ve aynı zamanda “haydar baba”nın azerbaycan ulusal kültürünün korunmasında oynadığı rolü de defalarca takdir etmişlerdir. kısacası ‘“haydar baba’ ya selam” manzumesi azerbaycan edebiyatında, azeri türklerinin bir nevi şehnamesi olarak, azeri dili ve kültürünün korunmasında çok üstün bir konuma sahiptir.
kaynak: http://turkish.irib.ir/shahriiar.htm
Heyder Baba, gece durna keçende,
Köroğlunun gözü kara seçende,
Kıratını minib, kesib biçende,
Men de burdan tez matlaba çatmaram,
Eyvaz gelib çatmayıncan yatmaram.
Heyder Baba, merd oğullar doğginan,
Nâmerdlerin burunların oğginan,
Gediklerde kurdları dut boğginan,
Koy kuzular ayın şayın otlasın,
koyunların kuyrukların katlasın.
Heyder Baba, senin könlün şad olsun,
Dünya varken ağzın dolu dad olsun,
Senden keçen yakın olsun, yad olsun,
Deyne menim şâir oğlum Şehriyâr,
Bir ömürdür gam üstüne gam çalar.
Şair Şehriyar
teşekkür ederim.
YanıtlaSil